Бу сүзләрне аңа юлдашы — Ай ракетопланында очраган бер карт әйткән иде. Ул үзен шагыйрь дигән иде бугай. Шагыйрь... Сүзләрне һәм авазларны билгеле бер тәртип белән тезеп, мәгънәсе бик томанлы булган — һәрхәлдә, аңла­шылып җитми торган — яңгыравык җөмләләр уйлап чыгару­чы кеше. Уйлап чыгаручымы, әллә уйламыйча гына серле хиссият даирәсендә тудыручымы?

— Безнең гөнаһлы җиребезгә ник баруыгыз, егетем? — дип сорады ул, урта Европа телендә.

«Тәкәллефсез... Үзенең өлкән булуыннан файдалана»,— дип уйлап алды Анри, ләкин үпкәлисе итмәде. Ачык йөзле бу чибәр картка үпкәләү мөмкин дә түгел иде.

— Социаль генетика институтына чакырганнар иде,— диде Анри, урта Европа телен исенә төшереп.— Ничек әле... Рандеву?

—  Күрешүме?

—  Йес. Әйе. Күрешү.

Картның йөзе караңгыланып киткәндәй булды.

—  Табигатеңне яхшыртам дип өмсендереп, кешене ке­шелектән мәхрүм итү өстендә эшлиләрме? — диде ул, усал иттереп.

—  Генетика кешенең актив гомерен ике-өч тапкыр озай­та... Кешенең күптәнге хыялы тормышка аша! Мәңгелек гомер...

Шагыйрь көлемсерәде генә:

— Ә нигә кирәк ул мәңгелек тормыш? — диде.— Иске­лек яңага урын бирергә тиеш. Үлемнән башка тәрәккыят юк. Кеше яши дә, үлә дә белсен.

Томмазо башын чайкады. Юк, яшьлек үлемне аңлый да, аның белән исәпләшә дә белми. Хисләре генә түгел, егетнең аналитик гакылы да иҗаттан туктау, башлаган эшеңне төгәлләмичә ташлап калдыру белән килешә алмый иде.

Кеше биологиясе яхшырганнан-яхшыра барса начар­мыни?    диде ул, бирешәсе килмичә.

Огар кстшнең биологиясе үзгәрсә, ул инде кеше бул-м.шч,1к! ту/и* шагыйрь, кайнарланып.— Нәрсә, ул кеше аиырмаячак гамыни? О минем авырып аласым килә. Терелү шши'п кичграп*м кила! Шуны шигърияткә күчерәсем килә!

—  Шигырь язарга автоматлар өйрәнер,— диде Томмазо битараф кыяфәттә.

—  Автоматлар?! Беләсезме, егетем, бер шагыйрь: «Ма­шина шигырь язган көнне мин үз-үземне үтерәм»,— дигән. Ә икенчесе: «Машина шигырь яза килсә, мин .ул машинаны... үтерәчәкмен!»— дигән ди.

Анри, сүзне борып җибәрү ягын карап, шагыйрьдән Айга ник килүе турында сораган булды. Шагыйрь көрсенеп куй­ды да: «Зират кылырга...— диде.— Беатрисамның каберен күрергә бардым».

Беатриса аның мәгъшукасы булгандыр, күрәсең.

Ә менә хәзер Томмазо Җирнең үзе кебек үк карт агач­лар янында басып тора, берьюлы черек исен дә, үлеп баручы агач төпләреннән шытып чыккан яшь үсентеләр су­лышын да тоя... Аңа карт агачлар кызганыч, ләкин якты дөньяга гаҗәпсенеп караган яшь бөреләр күңелгә якынрак. Ал арның иртәгесе көне, киләчәге бар...

Кайдадыр еракта бик аһәңле тавыш белән борынгы сәгать сукканы ишетелде.

Вестибюльгә әйләнеп кергәч, Томмазоны баягы ханым каршылады.

— Иң элек каныгызга анализ үткәрәсе,— диде ул, кәгазьгә карап.

— Рәхим итегез. Кая барырга?

Ханым, эчке телефон аша сөйләшеп, санитар чакырды. Санитар кыз Томмазога артык төбәп караган шикелле тоел­ды. Ләкин бер кат күздән кичергәч, канәгатьләнеп, Томма­зога ул кадәр игътибар итмәгән күренергә тырышты.

Канны кадими бер ысул белән — сул кулның атсыз бар­магы очына инә кадап алалар икән. Авырту-мазар сизелмәсә дә, бер тамчы ал кан күренгәч, Томмазо йөрәгенең көчлерәк тибә башлавын тойды.

Аннары санитар кыз аны педагог янына алып керде.

Урта яшьләрдәге ир кеше иде бусы. Гадәттән тыш нык зурайта торган калын күзлек пыяласы аша аның зәңгәре уңган күзләре — барысын да аңлый торган күзләр — сиңа текәлеп карый, һәм син, үзеңне микроскоп астына килеп эләккәндәй хис итеп, борсалана башлыйсың.

Танышу бик кыска булды:

— Һашим һелиос. Педагог һәм психолог. Анри, сез соң­гы тапкыр кайчан елаган идегез? — дип сорады ул кинәт.

Томмазо әле урындыкка җайлап утырырга да өлгермәгән иде, сәерсенеп китте.

— Әллә кайчан...— диде ул.— Әле Җирдә... башлангыч белем мәктәбендә чакта...

— Ммм... Сугышыпмы?

—  Йес. Әйе. Сугышып.

—  Нык эләктеме? — дип күз кысты педагог һәм шундук арадагы еллар эреп югалдылар, ике күңел якынаеп киткәндәй булды.

—  Ул малай миннән көчлерәк иде, ләкин аягы таеп ки­теп егылды да кулын каймыктырды... Без икебез дә еладык. Ул — җиңә алмаганга, ә мин... аны кызгандым шикелле.

Педагог хисап машинасына кертелә торган перфокарта­га берничә тишек тишеп яктыга тотып карады. Аның йөзе үтә җитди — канәгатьме-түгелме икәне аңлашылмый иде.

—  Психогенотип ягыннан Дәрьял сезгә ныграк тарткан алайса,— диде ул.

—  Чынлапмы? Бик елак түгелдер бит?

—  Елак түгел, ләкин йомшак. Иптәшләренә артык ирек куя. Гафу итә. Ни сорасалар — бирә. Беләсезме, борынгы Сервантесның Дон-Кихоты кебегрәк...

—  Ә бу әйбәт түгелмени? — дип гаҗәпсенде Томмазо, чөнки ул саф күңелне, ачыклыкны барыннан да өстен дип санарга күнеккән иде.

—  Хәзергә юк,— диде педагог.— Тормышта һәм җәмгы­ятьтә тискәре моментлар бетеп җитмәгән, хәтта вак җина­ятьләр дә очрый әле... Алар белән көрәшә белергә кирәк, ә кайчагында үзеңне генә түгел, башка берәүне дә аямаска туры килә. Шуңа күрә без пансионатта балаларга көрәш тәрбиясе дә бирәбез. Кеше көрәшче булып үсәргә тиеш. Ләкин нәселдән килгән сыйфат-хасиятләр зур әһәмияткә ия: психогенотип йомшак булса, корычтай нык кеше тәрби­яләү... үзегез беләсез...

—  Әйе,— диде Томмазо, кеше табигатенең һәм тәрбия мәсьәләләренең нечкәлекләрен белеп бетермәвенә карамас­тан.— Аңлыйм шикелле.

—  Тагын бер сорау. Турысын әйтегез әле, Анри: дөнья­да Дәрьял барлыгы уегызга керәме, исегезгә төшкәлиме? Аңа карата хис-тойгыларыгыз нинди?

Томмазо уңайсызланып кына елмайгандай итте (чөнки соңгы биш ел эчендә космогония мәсьәләләреннән башка нәрсә турында уйлаганын бер дә хәтерләми иде):

—  Уйлаганым юк диярлек... Гади кызыксыну гына... Якын­лык тойгысы? Белмим...— диде.

—  Ә бит биологик яктан Дәрьял сезгә туган гына түгел... улыгыз тиешле! Аңа мөнәсәбәтегез җылырак булып, рухи контакт урнаштыра алсагыз, Дарьялны тәрбияләү уңышлы­рак барыр иде. Ул гадәттән тыш сәләтле, Анри. Гадәттән тыш! һәм мондый сәләтне үстермәү иҗтимагый күзлектән караганда гафу ителмәслек хата булыр иде.

Уңайсыз тынлык чак кына озаккарак сузылды.

— Бу хакта сөйләү... иртәрәк түгелме? — дип сорады Анри, башын күтәрмичә генә. Аның бит очлары кызыша иде.

— Юк, иртә түгел. Биш яшьлек бала, Эвклидның парал­лель турылар хакындагы постулатыннан канәгать булмыйча, Лобачевский һәм Больяи юлына баскан икән, бу инде...

Карт педагог кунакның уңайсызлануын күреп тора, ләкин нәзакәтлек кагыйдәләрен читкә тибәреп, аңа басым ясавын дәвам итә иде. Нигә микән?

— Анри...— диде педагог, кунакның күзләренә үк ка­рап.— Анри... Балага карата җаваплылык хисе... сезнең үз тормышыгызга да ямь өстәр, аны тагын да мәгънәлерәк итәр иде... Ата булуыңны тою — искиткеч тойгы ул!

Педагог кабинетыннан чыгып килгәндә Анри Томмазо кори­дорда баягы санитар туташны очратты. Кызга ифрат озын күлмәк кигән бер ханым ияргән иде. Тәрәзәдән төшкән кояш яктысында ханымның алсу колак яфракларына эленгән эре бриллиантлар җемелдәде.

Ханым Томмазога игътибар итмәде шикелле, ә Томмазо аны таныган кебек булды. Кинофильмда күргәндер, ахрысы. Берәр атаклы җырчы дисәң инде? Әллә биючеме?

Педагог Томмазоны уен залына алып керде.

Бу бүлмә гадәттән тыш зур булып чыкты. Дөресен әйткәндә, Ай кешесе Анри биналарның һәр квадрат сантиметры исәптә булуына күнеккән иде.

Монда шакмак өеп уйнаудан алып автоматлаштырылган өстәл футболына кадәр төрледән-төрле уеннар бар. Өстәл янында ике дистәдән артык малай кайнаша. Кулларында кечкенә генә идарә панеле, шуның ярдәмендә алар өстәлдәге курчак футболчыларны йөгертәләр. Бер малай тынычрак күренә, анысының кулында гап-гади сыбызгы: арбитр.

Шахмат почмагы кемнең дә исен китәрерлек. Шахмат­ның йөз шакмаклысы гына түгел, цилиндр һәм боҗра рәве-шендәгесе, стерео-шахмат дигәне, берьюлы дүрт кул уйный торганы да бар. Биредә, әлбәттә, өлкәнрәк балалар. Хәер, шахмат белән мавыккан бер малайга биш-алты яшьләрдән артык түгелдер. Ул берничә иптәшенә каршы уйный: те­геләр пышылдап алгач кына йөреш ясыйлар.

— Дарьялмы? — дип сорады Томмазо.

— Шул үзе,— диде педагог һәм шахматчы малайга дәште:

— Дәрьял! Тактага карамыйча уйнарга сиңа иртәрәк әле!

— Хәзер бетә, маэстро,— диде малай һәм каршы якка мат игълан итте.

Борыннары салынган малайларны күргәч, Томмазо да горурланып елмаеп җибәрде.

Педагог малайның кыска итеп алдырган кара чәченнән сыйпады һәм үзенә иярергә кушып ым какты.

Алар — Анри Томмазо, педагог Һашим һелиос һәм бә­ләкәй шахматчы — залның иң аргы почмагына барып утыр­дылар.

Педагог малайны математика фәннәре докторы Анри Томмазо белән таныштырды. Дәрьял бөек математика әһелен беренче тапкыр күрә иде һәм малайның күзләрендә шатлык чаткылары кабынды:

— О!—диде ул, дәртләнеп.

—  Параллель турылар ни хәлдә? — дип шаяртты педа­гог.

—  Бишенче постулатны исбат итү мөмкин түгел,— диде малай һәм аның йөзенә җитди төс чыкты.— Ләкин...

Томмазо үзенең: «Ләкин?»—дип сораганын сизми дә калды.

— Ләкинме? — диде бала, күзләрен хәйләле кысып.— Ан­нары мин параллель турылардан башка яңа геометрия төзеп карадым.

Педагог җәһәт кенә Анри Томмазога күз төшереп алды. Анри сорау бирергә авызын ачкан гына иде, Дәрьял үзе үк җавабын әйтеп бирде:

— О, Лобачевский белән Больяины беләм мин! Безнең фильмотекада алар турында диафильм бар... Тик, маэстро, тагы да киңрәк... тагы да...

Малай, сүз таба алмыйча, кулларын җәеп нәрсәнедер кочарга тырышкандай хәрәкәт ясады.

— Тагы да гомумирәк дип әйтергә телисеңме?

— Әйе! Тагы да гомумирәк геометрия төзергә мөмкин! «Риман геометриясен әйтә...— дип уйлап алды Анри

Томмазо, малайның шома маңгаена карап.— Бу бәләкәч унтугызынчы гасырда даһи Риман ачкан нәрсәләргә килеп җиткән инде... Искиткеч! Әгәр тәрбиячеләре тыеп торма­ган булсалар, бу малайның интеллекты кайларга барып җитмәс иде...»

Томмазо малайның кечкенә, йомшак кулын кысты.

Ниһаять, педагог Һашим, башта ук килешеп куелганча, урыныннан кузгалып:

— Мин сезне беразга калдырып торам,— диде.— Әйбәтләп танышыгыз, ярыймы, Дәрьял?

Икәү генә калгач, Анри беркавым малайның йөзенә ка­рап утырды. Озынча матур йөз. Кыйгачрак утырган күзләреннән үк аның канына шәрык катнашканлыгын чама­лап була иде. «Борыны гына минем борынга охшаган бу­гай»,— дип уйлады Анри.— Ләкин бәләкәй чакта мин болай матур булмаганмын...»

Тулысынча күчереп алып укырга